Imprimir esta página

Los muertos hablan de amor y otros poemas totonacos de Manuel Espinosa Sainos

Compartir

Mundo Nuestro. Manuel Espinosa Sainos y su poesía totonaca. El poeta serrano escribe contra la ausencia de la lengua escrita. Nos obliga a mirar los vocablos largos, a probar su sonido en nuestra voz. El poeta nos lanza al abismo de un mundo extraordinario, como el que se abre a la vista en las cañadas serranas. El poeta nos invita a sumergirnos en los sonidos de su identidad antigua. Nos pone a prueba. Luego, en su versión en español, las palabras desenredan ámbitos universales; una jauría de perros como imagen absoluta del poder que ha borrado por siglos los pueblos indígenas. Pero también el horizonte insondable o el rumor del río. O el deseo. Los cuerpos desnudos. El amor, por el que también hablan los muertos.

Más de 200 mil personas en México hablan totonaco. Y sin embargo, es una de las lenguas madres en riesgo de desaparición. La poesía y la narrativa de Manuel Espinosa Sainos alumbran el camino de su recuperación.

Aquí su voz en el poema: Los muertos hablan de amor



Presentamos entonces, primero en totonaco y después en su traducción al español por mano del propio poeta, uno por uno, esta selección de poemas de una de las voces de nuestra literatura poblana más importantes.

Literatura totonaca.



Aya minkgoyacha chichí’



Aya minkgoyacha chichí’,

lakgtsakgatilhakgó lukut,

luxa tsinksnín tasiyakgó.

Patsatilhakgó kkatalimaxkgat,

liwat antaní nitu anán,

tli’iki minkgoyachá’,

makgawanitilhakgó xakgtsiskán.

Akgsananantilhakgó,

lu aya tlajanampatankgó,

na’ankgo kikgó kpulilhuwa

wantu niláy tatamaway.

Aya minkgoyachá nchichí’,

mamitilhakgó xkgalhxtajatkan,

kgankgawanantilhakgó

xliwat limaxkganiya kachikín.

Nitu wampatan xatamanín

ka paks chichinín likatsikgó,

lixkanit kaxkatilhakgó.

Winti lapekwa nkaknikgó,

skintilhakgó xatapixnu xanat,

kaxkatilhakgó chichinín,

lu malanampatankgó kkachikín.

Wanti natamastay

nalakgamakglhtikán xchu,

naankgó kkalimaxkganiya kachikín,

mitsi mitsi natawantayakgoyachá’.

Aya minkgoyacha chichí’,

kinkamapakawatilhakoyan,

lu aya makaxkapatankgokan

wantí tawanankgo makgpalha’.

Ahí vienen los perros

Ahí vienen,

ladrando tras el hueso,

no tienen llenadera.

Buscan en la miseria,

en la esperanza mutilada,

en manada vienen

sacudiéndose las pulgas.

Con la mentira enredada

entre los dientes,

irán a las plazas públicas

a comprar lo incomprable.

Ahí vienen,

babeando por las calles,

olfateando

la comida del pueblo.

El color no importa

siguen siendo perros

y van tras el mismo hueso.

Como en una procesión,

esperan collares de flores,

vienen ladrando los perros

hambrientos de poder.

Le quitarán la tortilla

al primero que se deje,

irán a las casas más humildes,

estarán echados en la puerta.

Ahí vienen

ladrando nuestros nombres,

dispuestos a morder la mano

de quien les da de comer.

Lilakgastán

(inédito)

Lhputut klakawan akxní klhatá,

klilakgastanán kintamanixni’.

Lulakatsú tasiyú katukawá,

lustlan tasiyú katukawá’,

lustlan maní kintamanixní’

katukawá lilakgastán.

Tasiyú lantla tlawan kgalhtuchokgo,

tasiyú lantla aknú kintankgaxekg,

takgaxmata xtatlín kataxawat,

paks antá talhkatawalá kkintamanixni’.

Lustlan tliy kintamanixni kkakiwín,

max xkilhtamakujá xanat ukú’.

Paisajes

(inédito)

Duermo con los ojos abiertos

para contemplar mi sueño.

Nada queda lejos,

todo lo contemplo,

y en el silencio blanco

mi sueño pinta paisajes.

El tránsito libre de los ríos,

las raíces profundas,

los cantares de la tierra,

todo queda plasmado.

Ha llegado la primavera,

mi sueño canta en el bosque.

Tamakglhtastín

(inédito)

Kkilatamalh kxkachikín lawan pala niksmanilh,


xaklhakgapatan klhakgat lawan luspupulu kimakgkatsika,


kiaktalamilh xtachiwin lawan akxní xaklichiwinampatán.

Xakmaxanatlipatán kintalakapstakni tsalakgolh tachiwín,

xkixapakanitá akxní kpatsalh kilatamat kxlikgalhtawakga lawan
chu akxní kpatsalh kinklilhtsukut naxmasipanikanitá’.

Como ellos

(inédito)

Quise vivir en su pueblo y me sentí ausente,

quise usar su ropaje y me sentí desnudo,

quise hablar su lengua y su lengua me lapidó,

Quise escribir poemas y las palabras huyeron,


abrí su libro para buscarme y me sentí borrado,


busqué mi identidad y mi identidad sangraba.

Takgalhkgalhín

(inédito)

Wa imá tlanka jaka

akgtlakgwantayalhá’,

kgalhkgalhimakú mpatokgtokg

ti katsisa tsik tsik tsik

litliy min takuwaní’,

nipaxawana takgamanan

La espera

(inédito)

Aquel árbol de mamey

aun espera el pájaro

que en las mañanas

tsik tsik tsik canta tu nombre,

impaciente,

juega a pelotazos con su sombra.

Ka xaleemakgat

(inédito)

Kaslipi kintsikit, kaslipi’,

kalitlawa minchujut,

makglhuwa nkaslipi’,

kmakgkatsipatan kkimakni

xtawakat mintamakgaxtakgni’,

kilistiputlawa xlisakgsi',

kaslipipala nkintsikit, kintuksti’,

nitu tlawaá maski ni unu wala’,

akglhakgwa kinkilhtsukti’,

kgachakgx kaxkat nkinkilhpín

maski tani staknan chiwix lapat,

liya liya kintuksti’, kintuksti’,

kixama maski kamilh kinkgalhni’,

kilikilhtlawa minchujut,

katalakgxtamiw, kintsukti’,

maski ni unu lapat.

A Distancia

(inédito)

Cubre mis pezones

con la saliva de tu ausencia,

lámelos una y otra vez,

quiero sentir en mi piel

el fruto de tu abandono,

vierte su néctar en mi espalda,

lámeme otra vez,

bésame bruscamente

con los labios de la soledad,

muerde mi boca desde allá

donde las piedras despiertan,

acaríciame todo,

hasta sangrar mi cuerpo,

hazme el amor

con toda la rudeza de la distancia.

Lichiwinankgoy lapaxkit ninín

Lichiwinankgoy lapaxkit ninín

lilakgastakgwanankgoy kiwi,

nachiwinankgo likaxtlawan kgalhpuxum

tipalhuwa tachiwín lichiwinankgó.

Lantla lamakgolh ti katsekg lapaxkikgó,

lantla mastay xtapaxkín kgalhtuchokgo,

lata chan kpupuná’.

Lichiwinankgoy lapaxkit ninín

niakxnikú niy xnakukán,

jalhanankgoy kxpulakni kataxawat,

makgawanikgoy xaspinini kgalhni’,

xlakata wa lapaxkit xaxlipán.

Lichiwinankgoy lapaxkit ninín

lapulakgoy makgwananín,

likankalay talakgxtamit putaknún,

tachayaway latsukat kkakapeni’,

kkapuxkgán, kkasekgnán,

tachayaway latsukat.

Lichiwinankgoy lapaxkit ninín,

lalipaxkikgó xasasti tapaxkín

antani likaxtlawanankanit kgalhpuxum.

Lichiwinankgoy lapaxkit ninín,

mapixnukgó xanat xtalakapastakanikán,

nilinipatankgóy lantla

xakstukán taakgxtakgtamakgonít.

Los muertos hablan de amor

Los muertos hablan de amor

de sus carnes resucitan árboles

cuentan miles de historias

las cruces de zempoalxochitl.

De los amantes clandestinos,

de los ríos que penetran y se secan,

de los que se entregan al mar.

Los muertos hablan de amor

su corazón nunca muere

late en el vientre de la tierra,

bombea la sangre color ciruela

porque el amor es perenne.

Los muertos hablan de amor

deambulan los deseos,

los panteones huelen a sexo,

evaporan los besos

en la humedad de los cafetales,

en las barrancas, en los platanares.

Los muertos hablan de amor

inventan caricias nuevas

en el altar de sempoalxochitl.

Los muertos hablan de amor

le ponen collares de flores al recuerdo,

los muertos

se niegan a morir abandonados.

Tantliy mimakni’

Walapí lustlan tatsawí mi makani’

walapí machichiwí mintankilhni’palhka’,

walapí matantliniya mimakni akxní skitiya’

walapí aklhpipitawakaya kxwati’.

Walapí lakum laktsu spun tlikgoy mintsikit,

walapí limapasiya xlichich mimakni pumalhku

pus chu kit, kum mimakán kimalakatsikilh,

lakum stlan pakun chu kmakgkatsí kxkgonayán.

Tu cuerpo es la danza

Si todo tu cuerpo tiene ritmo,

si tus caderas calientan el comal,

si eres la danza cuando mueles,

y si tiemblas en la boca del metate.

Si son tus pechos pájaros cantores,

si lúbrico tu cuerpo enciende el fogón,

entonces, yo, nacido entre tus manos,

soy una rotilla que se esponja de ganas.

Kalamapaklhaw

(inédito)

Kum ni achin kilininkán, kintalapaxkin,

kalamapaklhaw,

kalalikilhtsukmiw kintalhtsikán kkasekgatni,

katatampiliw,

kalalikilhtsukmiw kisakgsitawakatkán,

skan kalalimaktlawaw

kintapaxkinkán.

Lakum xpipilekg kxakgan kiwi kin,

lakum sakgsi kxakgstán simakgat kin,

kalamapaklhaw, kintalapaxkín,

Kapulhtakikgolh xanat kkimaknikan,

kapulhtakikgolh xakiwi patokgtokg,

kalhuwalh nkintatlinkán,

kalamapaklhaw, kintalapaxkin,

Polinicémonos

(inédito)

Antes de que la muerte nos lleve, amor,

polinicémonos,

llenemos de polen nuestras bocas,

nuestros frutos,

que ni un poro de nuestro cuerpo

se quede sin polinizar.

Somos mariposas en la hoja,

dulce miel en la punta de la lengua,

por eso amor, polinicémonos, amor,

polinicémonos.

Que en cada parte de nuestro cuerpo

nazcan flores, árboles de pájaros,

que se fecunde nuestro canto,

polinicémonos, amor,

polinicémonos.

Lakampi namin sen

Kamakukani kstun kimpaxkatsikán

kamapixnu xaskakni xanat,

nakamakgkatsilh lantla kgalhputikgo lokgaxanat,

nakakilhskaklh kimpaxkatsikán.

Kalipi tani skaknit puchuchut,

ka ukxilh lantla kaskakma.

Kamatakgchokgonilh kstun kimpaxkatsikan

kamapixnu xa skakni xanat

kakimaxkgatni ktxutuna`

nakamakgkatsilh kgalhputit kimpaxkatsikán.

Para que llueva

Ponle un cántaro a la virgen

un collar de flores marchitas,

que sienta la sed de los alcatraces,

que se le sequen los labios.

Al pozo seco llévala,

que vea la tierra partida.

Ponle un cántaro en su espalda

un collar de flores marchitas

llévala a beber la última gota,

haz que llueva en sus ojos.

Compartir

Sobre el autor

Manuel Espinosa Sainos

Manuel Espinosa  Sainos (Ixtepec, Puebla, 1972).  Es poeta totonaco, traductor, productor y locutor bilingüe. En 1999 publicó su poemario Xtachiwinkan likatutunaku kachikín / Voces del totonacapan en la colección Letras Indígenas Contemporáneas (Conaculta-INI). Luego Tlikgoy Litutunakunín / Cantan los totonacos, en el marco del Año Internacional de las Lenguas (CDI, 2008) y en el 2012 el Centro de las Artes Indígenas del gobierno del estado de Veracruz editó su último libro Kxa kiwi tamputsni / En el árbol de los ombligos. Es coautor del libro El arte de ser totonaca (Gobierno de Ver., 2009). Su obra fué incluida en el disco "Canta poesía" a ritmo de son, del cantautor Alejandro Estrada. Ha publicado en periódicos, revistas y suplementos culturales como El Búho, la Jornada, Boulevard, La Palabra Florida, la Curul y El Colibrí. Una selección de su obra fue traducida al portugués y publicada en Brasil en la revista especializada en Traducción literaria NT, en septiembre del 2012. Sus obras han influido en el ámbito educativo y en el 2014 sus poemas Kiwikgoló / Dios del monte y Litutunaku chan / Hormigas tutunakú, fueron publicados por la SEP en el libro de Lecturas de Español de quinto grado de Primaria, además que en 2008 su poema Kkgalhkgalhima mintaspitat/ Esperando tu llegada, fue publicado en el libro de Literatura 2 para Bachillerato, aunado a que sus textos han sido leídos en múltiples certámenes de poesía de educación indígena.